......ค้างคาวใต้ใบไม้.....

1.ในความทรงจำ

ยังมีความทรงจำบางอย่างเกี่ยวกับขี้ค้างคาวและการดำนาปลูกข้าวตกค้างอยู่ในจิตสำนึก   

เมื่อครั้งยังเป็นทโมนน้อยที่ไม่ค่อยได้วิ่งเล่นกับเพื่อนเท่าไรนัก ด้วยว่าต้องเป็นแรงงานหนึ่งในท้องทุ่ง  แรงงานเล็กๆ ด้วยสองมือน้อยๆ ช่วยดึงหญ้าที่พ่อแม่ลากมากกองๆ ไว้ก่อนที่จะขนไปกองไว้บนคันนา โปะคันนาให้กว้างขึ้นหนาขึ้น  และเป็นการเตรียมแปลงก่อนปักดำต้นกล้า

อีกภาระเป็นงานที่สบายหน่อยคือ การลากกาละมังขี้ค้างคาวเพื่อให้คนดำนาได้จุ่มรากกล้าข้าวก่อนการปักดำ ก็แค่เอาเชือกผูกกาละมังปลายสายอีกด้านมาผูกเอว เดินไปตรงนั้นตรงโน้นที่มีคนร้องขอต้นกล้าขณะปักดำ 

ขี้ค้างคาวหายาก บางปีเราไม่มี ยุคนั้นปุ๋ยเคมียังไม่มีเข้ามาในหมู่บ้าน เรากินข้าวไร้เคมีอย่างเอร็ดอร่อยและปลอดภัย สอบถามคนแก่ในหมู่บ้านที่มีอายุ 80 ปีขึ้นไปได้ความว่า เราหาปุ๋ยพวกนั้นมาจากคนบนเหนือ คือคนบนพื้นที่สูงที่มีภูเขา มีถ้ำค้างคาว  พวกเขาหอบหิ้วใส่กระสอบมาขายในหมู่บ้านบ้าง ฝากขายไว้ในตลาดบ้าง มีน้อย หายาก จึงไม่ใช่ทุกบ้านจะได้ใช้ 

สีแดงๆ ของปุ๋ยขี้ค้างคาว อาจจะปนดินในถ้ำ หรือหลอกว่าเป็นขี้ค้างคาวก็ไม่อาจทราบได้ มีก็ใช้ ไม่มีก็ไม่ใช้ เพราะจริงๆ ก็แค่จุ่มรากข้าวตอนปักดำเท่านั้นเอง  

ต้นกล้าต้นน้อยมีปุ๋ยรออยู่ที่ราก อาจเป็นสารอาหารหลักของข้าว ไม่นานก็แตกกออวบอ้วน

นอกจากขี้ค้างคาวตอนปักดำเราไม่ได้ใช้ปุ๋ยตัวไหนมาใส่ในนาอีกเลย ต้นข้าวไม่มีเหลืองบักโกรกขาดสารอาหาร  นั่นเพราะเรามีดินดีเป็นฐานอยู่แล้ว เราใช้ควายในการไถทำ คราด ฯลฯ ควายก็ช่วยกันอึใส่ท้องทุ่งให้ปุ๋ยและจุลินทรีย์เพิ่มเข้าไปอีกทาง

ช่วงต้นปี 2559 มีข่าวร้ายข่าวหนึ่งที่ทำให้ผมต้องกลับมาทบทวนเรื่องราวที่เคยตั้งใจไว้เมื่อเกือบสิบปีที่แล้ว แต่ยังไม่ได้ลงมือ 

ข่าวร้ายที่ว่านั่นคือข่าวเขาถ้ำทอง จ.ลพบุรี พังถล่มทับชาวบ้านปีนไปเก็บขี้ค้างคาวทำให้มีผู้เสียชีวิตจากเหตุการณ์นั้น

ใช่ครับ..ส่วนใหญ่ค้างคาวอาศัยอยู่ในถ้ำหรือสิ่งก่อสร้างที่มืดอับชื้นและไร้ผู้คนรบกวน อยู่อาศัยเป็นเวลานาน ขี้ก็ทับถมสูงขึ้น  ถ้ำบางแห่งในบางยุคสมัย(หรืออาจจะยุคสมัยนี้ด้วย?)มีการสัมปทานจากรัฐอย่างเป็นหลักเป็นฐาน  ไม่ใช่ต่างคนต่างขุดคุ้ยกันเอาอย่างง่ายๆ เหมือนในถ้ำเล็กๆ ที่อาจะไม่มีใครเคยค้นพบมาก่อนนอกจากชาวบ้านในละแวก  และถูกเก็บเป็นความลับเรื่อยมา

ของมีคุณค่า ราคาแพง ความต้องการใช้ยังคงมี มูลค่าของการสัมปทานอาจสูงลิบลิ่วเกินจินตนาการของชาวบ้านอย่างเรา   

2.ย้อนแสง

ผมเคยประกอบอาชีพเป็นช่างภาพ – เป็นช่างภาพโดยอาชีพ นอกเหนือจากงานที่ต้องรับผิดชอบในฐานะงานประจำซึ่งไม่พ้นเรื่องถ่ายภาพ ลำดับภาพ ฯลฯ โดยความชอบส่วนตัวผมชอบบันทึกภาพแสงใต้ใบไม้ นั่นหมายถึงผมต้องช้อนกล้องเงยขึ้นหรือมองสวนย้อนแสงไปหาความทึบ โปร่งหรือสว่างโพลนของใบไม้ที่ต้องแสงตะวัน

สีเขียวไล่เฉดไล่ความสว่างที่มีระดับของมัน ขึ้นอยู่กับสภาพแสงผ่านกลุ่มเมฆ หรือแสงจ้าในวันที่ท้องฟ้าปรอดโปร่ง และสภาพความหนา,บางของใบไม้แต่ละชนิด

หนึ่งในนั้นผมชอบไม้บ้านๆ อย่างต้นเหรง หรือต้นสิเหรง พืชตระกูลปาล์ม รูปพรรณสัณฐานคล้ายต้นค้อที่ใครหลายคนอาจคุ้นตามากกว่า แต่มันมีความต่างบางอย่างที่คนที่ไม่เคยรู้จักอาจไม่ทันสังเกต

ปลายใบของต้นค้อ จะมีเส้นก้านใบเลื้อยยาวออกมาจากใบ กลายเป็นเส้นๆ ห้อยติดใบทุกทางใบ 

ค้อมีลำต้นสูงลิบลิ่ว โตไว(ในระยะอายุใกล้เคียงกับสิเหรง  แต่สิเหรงจะเตี้ยกว่า) กลุ่มทางใบของค้อจะสั้นกว่าทางใบของสิเหรง  

เท่าที่สังเกตในจังหวัดเดียวกัน ภูมิถิ่นของค้อจะอยู่ในระดับน้ำทะเลที่สูงกว่าสิเหรง และไม่ค่อยพบต้นค้อในพื้นราบ(มีบ้างแต่น้อย อาจเป็นเพราะชาวบ้านหาประโยชน์จากต้นค้อไม่ได้ หรือน้อยกว่าสิเหรงหลายเท่า จึงตัดโค่นทิ้งไป)

ครับ ผมชอบต้นสิเหรง ทั้งด้วยประโยชน์จากใบที่ใช้มุงหลังคาบ้าน ขนำ(กระต๊อบ) ฯลฯ กั้นเป็นฝาบ้านก็ยังได้ 

ในมุมมองทางศิลปะการถ่ายภาพ แสงใต้ใบต้นสิเหรงจะมีเสน่ห์อย่างบอกไม่ถูก ไม่ว่าจะเป็นใบที่มีความสมบูรณ์แบบ ไม่มีร่องรอยฉีกขาดหรือใบที่มีรอยแหว่งเว้าหรือเปลี่ยนสีผิดแปลก แสงใต้ใบสิเหรงก็ยังคงดึงดูดผมเข้าหาอยู่ทุกบ่อยที่มีโอกาส

  
3. ชีวิตใต้ใบไม้

ด้วยว่าชอบต้นสิเหรงจึงปลูกต้นสิเหรงไว้ในสวน กะว่าวันหนึ่งจะได้ใช้ใบมามุงหลังคาศาลานั่งเล่น   

ในสวนขี้คร้านมีอยู่สามต้น ต้นหนึ่งโดนไถทิ้งเพราะต้องใช้พื้นที่มาทำบ่อเก็บน้ำ อีกสองกำลังโต ใบไม่สวยเพราะอยู่ใต้ร่มไม้อื่น ที่น่าแปลกคือหลายใบถูกอะไรบางอย่างกัดรอบๆ โคนก้านใบ  จุดรวมของก้านใบอ่อนแอเพราะการกัดทำให้ก้านใบทั้งหมดลงเหมือนร่มที่ถูกหุบห้อยแขวนไว้อย่างนั้น 

แรกๆ ไม่คิดว่าจะมีอะไรใต้ใบนั้น เข้าใจว่ามันถูกหนอนบางชนิดกัดกินตั้งแต่ใบพวกนี้ยังเป็นใบอ่อน แต่ไม่ใช่ มันถูกกัดตอนที่มันกางใบออกเต็มที่แล้ว

เมื่อย่องเข้าไปมองจากข้างใต้จะเห็นชีวิตน้อยๆ ห้อยหัวอยู่ในนั้น  

ค้างคาวผลไม้นั่นเอง 

ผมเคยถ่ายภาพตัวเป็นๆ ใต้ใบนั่นได้นะ แต่ไฟล์พวกนั้นเสียหายหมดแล้ว 

นับเป็นความประณีตบรรจงจนอยากเห็นตอนพวกกำลังสร้างบ้านชั่วคราวเพื่ออาศัย อาจค่อยๆ กัดจนก้านใบอ่อนล้าหรุบใบลงลู่เป็นทรงกระบอกสามารถกันแสงจากรอบข้าง กันฝนและน้ำค้างจากด้านบน  พรางตานักล่า  และกลายเป็นบ้านอันอบอุ่นปลอดภัยในเวลาเดียวกัน

ตั้งแต่จำความได้ ชาวบ้านส่วนใหญ่ที่มีสวนผลไม้ไม่ว่าจะเป็นสวนสมรม สวนพ่อเฒ่า หรือวนเกษตร (ปลูกรวมๆ กันไป)จะมองว่าค้างคาวเป็นศัตรูที่เข้ามาแย่งกินผลไม้ในสวน ทำให้ขายไม่ได้ มีตำหนิ หรือแม้แต่ถูกถล่มจนหมดต้น ไม่ว่าจะเป็น ลางสาด เงาะ กล้วย ชมพู่ หรือไม้ผลเปลือกบางหลายชนิดเป็นอาหารของค้างคาวผลไม้ตัวน้อยๆ พวกนี้ 

แต่หากชาวสวนใจกว้างอีกนิด สังเกตสังการอบๆ สวนสักหน่อยจะเห็นเองว่า ใต้ต้นไม้ใหญ่ในสวนจะมีต้นไม้เล็กๆ ที่เกิดจากเมล็ดไม้ผลหลากชนิดหลายพันธุ์งอกงามโดยไม่รู้ว่ามันมาอยู่ได้อย่างไร

นั่นแหละ...ฝีมือเจ้าตัวเล็ก ผู้อาศัยความมืดเป็นทางด่วนออกหากินและเผยแพร่เมล็ดพันธุ์ให้งอกงาม และหลากหลาย  เป็นวงวัฏหนึ่งในอีกหลากหลายผู้ปิดทองหลังพระ เป็นแรงงานนักปลูกป่าที่มองไม่เห็นตัว

ตัวโตขึ้นมาอีกหน่อย เป็นค้างคาวแม่ไก่ ซึ่งเราจะไม่ได้พบตัวใกล้สวนเท่าไหร่ ส่วนจะไปรวมฝูงตามต้นไม้ใหญ่ที่ไหนไม่อาจรู้ได้ มีบางเวลาเท่านั้นที่กลุ่มของค้างคาวแม่ไก่จะบินเข้ามาในสวนเรา เวลาที่ไม้ผลของเราสุกงอมหอมหวาน

จริงๆ แล้วมีอีกด้านที่เราไม่เคยรู้มาก่อนเลยคือค้างคาวกลุ่มนี้(กลุ่มค้างคาวแม่ไก่)เป็นนักผสมเกสรให้แก่ดอกทุเรียน ด้วยว่าในดอกทุเรียนนั้นมีน้ำหวานที่ค้างคาวชอบกิน 

เจอมากับตัวเองเลยเล่าได้

ในหมู่บ้านบางสวนยังมีต้นทุเรียนบ้านอยู่หลายสวน ดอกทุเรียนบานยามค่ำคืน เวลาเดียวกันกับที่ค้างคาวออกหาอาหาร – อะไรจะเหมาะเจาะกันขนาดนั้น

พรานนักล่าประจำหมู่บ้านดันรู้ทางเหล่านี้และยิงมันตายคากิ่งทุเรียนสูงลิบลิ่ว – ตายในหน้าที่ที่ธรรมชาติมอบให้

ถ้าเพียงจะให้เขาทำหน้าที่ของเขา – เรารอรับผล ต่างฝ่ายต่างได้ ไม่ดีกว่าหรือ? 

ผมจะทำอะไรได้ นอกจากจะบันทึกภาพ บอกกล่าวเล่าเรื่องเล็กน้อย และร้องขออีกสองสามคำเพื่อไม่ให้พวกเกลียดขี้หน้าเท่านั้น

เท่านั้นจริงๆ 

ในวงที่กว้างขึ้น ก็มาเล่าตรงนี้เล้าให้พวกคุณๆ ฟังกัน 

เหมือนเรื่องเล่ารอบกองไฟ

เหมือนเรื่องเศร้ารอบกองไฟ 

 
ช่วงที่ผมทำนาปลูกข้าว ช่วงนั้นนกบางชนิดที่กินเมล็ดข้าวของเรากำลังรุกหนัก วิธีการเดิมๆ ที่เราใช้ไล่นกไม่ค่อยได้ผลจึงใช้วิธีกางอวนเหนือพื้นที่นา เพื่อดักนก

เปล่าหรอก ไม่เคยมีนกตัวไหนมาติดอวนของเรา แต่รุ่งเช้าของทุกวันจะเห็นค้างคาวอย่างน้อยตัวสองตัวติดอวนอย่างทรมาน – หน้าที่แกะอวนออกจากผังผืดบางๆ เล็บคมๆ ของค้างคาวตัวน้อยๆ เป็นภาระของผม 

เช้าวันที่สามผมถอดหลักเก็บอวนออกจากพื้นที่นั้น ด้วยว่าค้างคาวพวกนี้คือนักกินแมลงเหนือผืนนาข้าวของเรา ปล่อยให้เขามีชีวิต นั่นนับเป็นเรื่องดีที่สุดแล้ว     

4. บ้าน(ของ)ค้างคาว 

หน้าบ้านผมปลูกต้นกล้วยพัดไว้ตั้งแต่ทำบ้านใหม่ๆ พร้อมๆ กับฝ้ายคำ รางจืดและสายหยุด ต้นไม้สามชนิดนี้เกาะกลุ่มกันเหนียวแน่นจนบดบังทัศนียภาพที่เคยมีตั้งแต่สร้างบ้าน ยามค่ำคืนที่ฟ้ามืดสนิท ดาวดก เราสามารถนั่งดูดาวได้จากระเบียงหน้าบ้าน จิบน้ำร้อนเอนหลัง มองฟ้าอย่างมีความสุข 
  
วันหนึ่งผมคิดอยากเปลี่ยนวิวกลับเป็นดังเดิม นั่นหมายถึงผมต้องตัดต้นไม้อย่างน้อยสามชนิด แต่งกิ่งตัดเถาว์อีกสองชนิด 

ยังไม่ทันได้ลงมือ ก็พบว่าในกลุ่มใบกล้วยพัดซึ่งลู่ใบลงมาแนบต้นจนรกเรื้อนั่น เป็นที่อาศัยของค้างคาวเพื่อนรักอีกเช่นเคย  

ฤดูกาลผลไม้เมื่อไหร่ก็เห็นเมล็ดผลไม้กองเหลื่อนอยู่ใต้ต้นกล้วยพัด ต้นหูกวางต้นเล็กๆ งอกเต็มไปหมด ทั้งที่สวนขี้คร้านไม่เคยมีต้นหูกวาง 

บางคืนยังได้ยินเสียงนกแสกมาร้องอยู่หน้าบ้าน 

นั่นหมายถึงอะไรกัน ที่นี่คือถิ่นหากินอันอุดมหรือป่าอันดิบเถื่อนและรกชัฎ?

นับแต่วันนั้นจนถึงวันนี้ ต้นไม้พวกนั้นยังอยู่เหมือนเดิม – ค้างคาวก็ด้วย  
 
บางคืนที่กล้วยตานีรอบบ้านเริ่มสุก  จะเป็นคืนที่วุ่นวายตั้งแต่หัวค่ำเพราะเสียงร้องและเสียงสะบัดปีกของค้างคาวที่เข้ามากินกล้วยสุกจนต้องออกมาร่วมนั่งสังเกตการณ์ในความมืดพร้อมด้วยกล้องคู่กาย 

กล้องที่ไม่มีแฟล็ชนอก  มีเพียงแฟล็ชติดหัวกล้องตัวเล็กๆ ที่ให้ความสว่างทีละภาพ และลุ้นรออีกนานกว่าระบบจะชาร์ตไฟเต็ม เพื่อเก็บภาพต่อไป

อย่างไรก็แล้วแต่ ผมอดทนรอ ทั้งยุงและแมลงกลางคืน เยี่ยวค้างคาวรดหัวจนกลิ่นฟุ้ง เป็นการถ่ายภาพสัตว์กลางคืนที่มีความสุขที่สุดครั้งหนึ่งในชีวิต  

โดยไม่ต้องคิดไกล ผมว่าค้างคาวที่ผลัดเปลี่ยนหมุนเวียนมากินกล้วยตอนนี้คือค้างคาวที่อยู่หน้าบ้านและในสวนผมเอง....ใต้ใบไม้แห่งนั้น   

จริงๆ ความคิดเรื่องไม่ต้องออกไปหาขี้ค้างคาวในถ้ำไหน ไม่ต้องเสี่ยงกับกลุ่มแอมโมเนียรุนแรง เสี่ยงกับถ้ำพังดินถล่ม คือเราต้องมีรังให้เค้ามาอาศัยเป็นสถานที่ประจำ ทำไมไม่ทำถ้ำหรือบ้านให้เขามาอาศัย โดยจ่ายค่าเช่าเป็นขี้ ปุ๋ยอย่างดีที่ต้นไม้ต้องการ

 ลองสืบค้นในอินเตอร์เน็ทพบว่ามีการสร้างบ้านให้ค้างคาวอยู่จริงๆ ด้วย ทำได้ไม่ยาก

ไม่แน่  พรุ่งนี้ผมจะทำบ้านให้ค้างคาวอยู่ อยากให้ปุ๋ยต้นไม้ต้นไหนก็ เอาไปติดแหมะกับต้นไม้ต้นนั้น 

เข้าท่าดีไหม?

                                               ๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐๐

https://www.facebook.com/suankikran